Drewniane kościoły

 

 

 

 

Charakterystyka

Kościoły nieistniejące

 

Okolice Gliwic

 

Kościoły na Śląsku

Inne kościoły

 

 

 

   Kościoły górnośląskie wyróżniają się różną wysokością kalenic dachów nad nawą i prezbiterium. Mówimy wtedy o dachu dwukalenicowym. Ponieważ prezbiterium jest węższe od nawy, to w celu uzyskania jednakowego pochylenia połaci dachowych rozstaw kozłów krokwiowych musi być oddzielnie dostosowany do szerokości nawy i prezbiterium. Czasami redukowano różnice wysokości kalenic przez zwiększenie wysokości kozłów nad prezbiterium (na granicy nawa-prezbiterium występuje nieznaczne załamanie kalenicy, a dach nawy spływa nad dach prezbiterium). Taka dwukalenicowa odmiana kościółków drewnianych występuje praktycznie jedynie na Górnym Śląsku, Śląsku Cieszyńskim, w zachodniej Małopolsce i na Opolszczyźnie.

   Pozostałe dwie odmiany kościołów mają dachy jednokalenicowe.

 

 

 

 

KONSTRUKCJA

 

   Nasze kościoły drewniane posiadają konstrukcję zrębową. Na kamiennym podmurowaniu ułożony jest wieniec (podwalina). Niekiedy stosowano tzw. pecki pionowo wbite pale.

   Stosuje się różne sposoby łączenia bali, półbali lub płazów. Najczęściej realizowano łączenie węgłów na zamek, na zaczep lub na tzw. jaskółczy ogon. W ten sposób powstawała budowla bez użycia gwoździ.

zaczep

obłap zazębiony

    W naszym rejonie znany jest jeden przypadek kościoła zbudowanego w konstrukcji sumikowo-łątkowej (Cynków).
Konstrukcję szkieletową (ryglową) zastosowano jedynie do budowy zakrystii kościółka św. Anny w Lublińcu.

konstrukcja sumikowo-łątkowa konstrukcja szkieletowa (ryglowa)
 

   W większości kościołów pomieszczenia nakryte są pozornymi sklepieniami lub płaskimi stropami, zasłaniającymi misterną więźbę dachową. Zanika kunszt ciesielki ludowej (do budowy ołtarza papieskiego w Gliwicach trzeba było szukać cieśli na Podtatrzu). W kilku kościołach uda nam się zobaczyć storczykową czy jętkową więźbę dachową.

Więźba dachowa

   Prawie wszystkie kościoły są orientowane, czyli skierowane prezbiterium w kierunku wschodnim (Chrystus rozświetlił mroki ziemi; Jerozolima też jest na wschodzie). Ostatnio odchodzi się od tej symboliki

Rzut poziomy

   Zwykle realizowano układ trzech kwadratów prezbiterium, nawa, wieża z kruchtą w przyziemiu. Z czasem prezbiterium powiększano w kierunku wschodnim dodając zamknięcie (zwykle trójboczne, czasami pięcioboczne, wyjątkowo dwuboczne). W kościołach drewnianych na naszym terenie nie spotyka się półkolistych absyd (charakterystycznych dla romanizmu). Do prezbiterium przylega (zwykle od strony północnej) zakrystia. Na naszym terenie występują dwukondygnacyjne zakrystie (z lożą kolatorską, otwartą arkadą do prezbiterium, na piętrze). Dzisiaj te loże pełnią rolę składzików. W prezbiterium znajduje się główny ołtarz kościoła.

 

 

 

 

WNĘTRZE

   Nawa oddzielona jest od prezbiterium tęczą o różnym wykroju (półkolista, prostokątna, odcinkowa). Na belce tęczowej umieszczano Grupę Ukrzyżowania lub sam krucyfiks. Na tej belce spotykamy daty budowy kościołów oraz inskrypcje fundacyjne. 

   Przy tęczy znajdują się ołtarze boczne. Przy ścianie północnej zwykle umieszczano ambonę (która przestała już pełnić swą pierwotną funkcję). Zwróćmy uwagę na to, że zwykle w ścianie północnej nie ma okienek. Być może decydowały tu względy klimatyczne. Według wierzeń ludowych strona północna jest "nieczysta" i przez okienka w tej ścianie mogłyby wejść do świątyni diabły. 

  

   Kruchtę nazywano też babińcem. Po śpiewie suplikacji diakon prosił zgromadzonych w przedsionku do opuszczenia świątyni na czas mszy. Pierwotnie wieże (z kruchtami w przyziemiu) nie były połączone konstrukcyjnie z nawą, w XIX w. rozpoczęto proces przedłużania naw przez rozprucie ścian pomiędzy nawą a kruchtą. Nad wejściami tworzono zadaszenia, a nawet dodatkowe przedsionki. Niekiedy spotyka się kruchty boczne, osobne babińce, transept (nawa poprzeczna). Na naszym terenie takie rozwiązania należą do rzadkości.

Truskolasy

   Coraz rzadziej widzimy ludowe zwieńczenia dachów (śparogi, kozubki, pazdury). W Przyszowicach drewniany spichlerz plebański wieńczy ... półksiężyc.

pazdur i kozubek

krokiewki

śparogi

   Są jeszcze dwa elementy charakterystyczne dla konstrukcji drewnianych kościółków. Jednym z nich są soboty wydatne zadaszenie wokół nawy i prezbiterium, czasami wsparte na słupach, niekiedy podparte zastrzałami. Zadaniem tego zadaszenia jest niewątpliwie odprowadzenie wód opadowych daleko od podwaliny. Nazwa wskazuje na inne przeznaczenie tego zadaszenia. Otóż wtedy, gdy odległości do kościołów były znaczne, ludzie wędrowali do świątyni już w sobotę i spali pod tym daszkiem.

   Drugim ciekawym elementem konstrukcyjnym są odrzwia, o różnym kształcie nadproża i wzmocnieniach naroży. 

OŁTARZE, AMBONY

   Ołtarz najważniejszy (i zwykle najwspanialszy) element w każdej świątyni (nie tylko katolickiej). Tutaj kapłan modli się i składa ofiarę Panu Bogu. Po Soborze Watykańskim II ukształtował się prosty model ołtarza w formie stołu.

   Główną częścią ołtarza jest tzw. mensa. Czasami mensa przesłonięta jest antepedium wykonanym z kosztownej tkaniny z bogatymi haftami (spotyka się też antepedium z innego tworzywa). Na mensie posadowione jest retabulum (nastawa). W gotyku wykształciła się nastawa poliptykowa (wieloczęściowa), złożona ze skrzydeł (z awersami i rewersami), predelli (dolnej części) i zwieńczenia. W czasach późniejszych w centralnej części nastawy umieszcza się tabernakulum (szafka na naczynie z hostią). Spotyka się różne typy ołtarzy (kulisowe, przyścienne, architektoniczne, z bramkami, ambonowe). W omawianych kościółkach spotyka się najczęściej odmiany barokowe, czasem renesansowe lub rokokowe, rzadziej klasycystyczne i neogotyckie. 

   Zgodnie ze współczesną liturgią w dzisiejszym kościele nie ma miejsca dla ambony. Jednak ze względu na walory artystyczne i historyczne stanowi ona (nie zawsze) element wyposażenia kościoła. Składa się z kosza (w polach występują reliefy lub obrazy przedstawiające czterech Ewangelistów lub ich symbole), zaplecka zwykle z przedstawieniem Boga Ojca lub Matki Boskiej oraz z baldachimu (niekiedy z Glorią).

   Pozostałymi elementami wyposażenia kościoła bywają: chrzcielnica, kropielnica, konfesjonały, ławki, stalle, ławki kolatorskie, żyrandole. Na osobną uwagę zasługują wspaniałe organy piszczałkowe, z bogatym prospektem. Parapety chórów muzycznych w kościółkach drewnianych wypełnione są przedstawieniami świętych.

   W kilku przypadkach spotykamy wspaniałe gotyckie lub renesansowe polichromie, w niektórych kościołach pozostała polichromia patronowa (szablonowa).

DZWONNICE

   Dzwonnice mają odrębną konstrukcję. Muszą bowiem przenosić duże naprężenia powstające podczas kołysania się dzwonów, czasami o dużej masie. Pamiętajmy, że ludzie nie mieli kiedyś zegarków, a kościoły były w znacznej odległości od domostw - dzwony musiały być donośne, a więc i duże. Dzwonnice posiadają konstrukcję słupową, wzmocnioną kratownicami. Ściany dzwonnic są pochyłe, zwykle szalowane deskami, czasami pobite gontem. Pomieszczenie na dzwon (dzwony) nazywa się izbicą. Czasem izbica jest szersza od wieży i mówimy o nadwieszeniu izbicy. Ściany izbic są szalowane, niekiedy z dekoracyjną koronką u dołu. Dzwonnice mają charakterystyczne hełmy piramidalne (namiotowe, brogowe).

   Spotyka się wieże dzwonnic z hełmami barokowymi z latarniami (przeźroczami) oraz zwieńczeniem (hełmem) cebulastym, baniastym lub kopułkowatym.

   Z biegiem czasu dzwony stawały się mniejsze, zaś wieże dzwonnic coraz bardziej wysmukłe. W XIX w. zaczęto dostawiać nad nawą (lub nad prezbiterium) wieżyczki dla tzw. sygnaturek, mniejszych dzwonków. Same wieżyczki też nazywa się sygnaturkami.

   Pierwotnie dzwonnice stawiano jako obiekty wolnostojące, zwykle na osi kościoła, ale bez połączeń konstrukcyjnych z nawą. Takie dzwonnice (wieże) posiadały w dolnej części kruchty nakryte stropem. W ostatnich latach spotyka się przypadki powiększenia nawy o dolną część wieży dzwonnicy poprzez wycięcie części ścianek.

 

 

Materiały źródłowe:

Brykowski R., Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław 1984

Chrząszcz J., Geschichte der Stadt Peiskretscham und Tost sowie des Toster Kreises in Oberschlesien, Peiskretscham 1900

Dobrowolski T., Sztuka województwa śląskiego, Katowice 1933

Dobrzycki J., Kościoły drewniane na Górnym Śląsku, Kraków 1926

Gloger Z., Budownictwo drzewne I wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Warszawa 1907–1909, tom I i II

Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom 1, 6 i 7.

Knőtel P., Die Holzkirchen Oberschlesiens, [w:] “Oberschlesien” 1902/03, s. 249261

Londzin J., Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1932

Matuszczak J., Kościoły drewniane na Śląsku, WrocławWarszawa  1975

Matuszczak J., Z dziejów architektury drewnianej na Śląsku, [w:] “Rocznlki Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu”, 5: 1971

Procek M., Sprawozdanie z badań terenowych nad sakralnym budownictwem drewnianym w powiatach gliwickim, rybnickim i tyskim, [w:] Piętnastolecie działalności Muzeum Gliwickiego (19451960). Gliwice 1961, s. 89100

Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku, Warszawa 2012

Thullie Cz., Zabytki architektoniczne województw katowickiego i opolskiego. Przewodnik, Katowice 1969

 

Rysunki : źródło internet, niestety pobrałam je dawno i nie zapisałam autora, bardzo go za to przepraszam, jak tylko się dowiem kto to niezwłocznie uzupełnię

www.malanowicz.eu

Moje pasje

Silesiana

Budownictwo